Είναι ένα από τα γοητευτικότερα αινίγματα της αρχαιότητας. Ενα μυστηριώδες αντικείμενο, το οποίο, αν δεν είχε εντοπιστεί στον βυθό των Αντικυθήρων το 1901, δεν θα πιστεύαμε ποτέ ότι πράγματι κατασκευάστηκε πριν από περίπου 2.000 χρόνια. Χρειάστηκε εντατική έρευνα από το 2005 μέχρι το 2016, καθώς και η συνδρομή της σύγχρονης τεχνολογίας με τομογράφο ακτίνων Χ, για να μπορούμε σήμερα να μιλήσουμε με βεβαιότητα για τη χρήση του.
Οι επιστήμονες διάβασαν το 99,9% των επιγραφών στις σωζόμενες επιφάνειες στο εσωτερικό και στο εξωτερικό του, αποκαλύπτοντας όχι μόνο ένα εγχειρίδιο λειτουργίας αλλά και ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον θεωρητικό κείμενο για την αρχαία αστρονομία, που μας έρχεται κατ’ ευθείαν από τον 1ο – 2ο π.Χ. Μέσα από τις 3.400 χαρακτήρες (γράμματα, σύμβολα, αριθμοί) ανέγνωσαν λέξεις και φράσεις. Ετσι έχουμε ευκρινέστερη «εικόνα» ακόμα και για το υπόλοιπό τμήμα του μηχανισμού που δεν βρίσκεται στα χέρια μας. Ξέρουμε πλέον τι έσπασε από αυτόν κατά το ναυάγιο και αν ποτέ το βρουν οι δύτες που συνεχίζουν την έρευνα τα τελευταία τρία χρόνια, θα είναι η ανακάλυψη του αιώνα.
Στην ουσία είναι η πρώτη φορά που έχουμε στα χέρια μας ένα είδος σύνοψης σε μηχανική απεικόνιση για το τι ήξεραν οι αρχαίοι για τις κινήσεις των ουρανίων σωμάτων στο στερέωμα, μια εικόνα του δικού τους σύμπαντος κλεισμένη σε έναν περίπλοκο μηχανισμό. Στην αρχαιότητα το αντικείμενο είχε τη μορφή ενός ξύλινου κουτιού (ύψους 33 εκατ., πλάτους 18 εκ. και βάθους 8 εκ.) με 27 χάλκινα γρανάζια, τα οποία επιτελούσαν σύνθετες κινήσεις, φανερώνοντας τους ηλιακούς και σεληνιακούς μήνες σε κύκλο 19 ετών, τις εκλείψεις τους, τις κινήσεις των πέντε γνωστών πλανητών τότε (Ερμής, Αφροδίτη, Αρης, Δίας, Κρόνος), ενώ υπήρχε δείκτης και για τον ζωδιακό κύκλο. Παράλληλα, το αντικείμενο αυτό εκτός από πλανητάριο ήταν και ημερολόγιο, ενώ είχε ενδείξεις και για πότε τελούνταν οι κυριότεροι αθλητικοί αγώνες της αρχαιότητας. (Στην Ολυμπία, στη Νεμέα, τα Ισθμια στην Κόρινθο και στους Δελφούς.) Ο πρώτος του κάτοχος (πριν μπει στο ελληνικό εμπορικό πλοίο με πλου μάλλον από την Πέργαμο στη Ρώμη) είχε το σπάνιο προνόμιο να μπορεί να βρίσκει εύκολα όλα αυτά τα στοιχεία που οι κοινοί άνθρωποι δεν είχαν πρόσβαση. Προφανώς πρέπει να ήταν πλούσιος και ισχυρός, μιας και είχε το τάμπλετ της αρχαιότητας!
Σε εκδήλωση της Ιστορικής Βιβλιοθήκης του Ιδρύματος Λασκαρίδη, Έλληνες και ξένοι ειδικοί που το μελέτησαν θα μιλήσουν για το ποιος μπορεί να ήταν ο κατασκευαστής του αλλά και από ποια πόλη του αρχαίου κόσμου προερχόταν. Είναι σχεδόν βέβαιον ότι αυτός που το έφτιαξε στηρίχθηκε σε κατακτήσεις του Αρχιμήδη, ο οποίος ζούσε στις Συρακούσες. Μπορεί ενδεχομένως να ήταν ο Ιππαρχος ή και ο Ποσειδώνιος από τη Ρόδο.
Μερικά από τα σπουδαιότερα νέα στοιχεία που έφεραν στο φως οι επιστήμονες αφορούν ένα εξειδικευμένο σύστημα πρόβλεψης εκλείψεων, καθώς και την κατάταξή τους σε κατηγορίες, ανάλογα με το μέγεθος, το χρώμα και την κατεύθυνσή τους (Ανατολή – Δύση – Βορράς – Νότος). Ταυτόχρονα αντλούμε πολλά συμπεράσματα για τους τόπους καταγραφής των αστρονομικών φαινομένων στην αρχαιότητα, μιας και τα ουράνια σώματα φαίνονται διαφορετικά, ανάλογα με το γεωγραφικό πλάτος απ’ όπου τα παρατηρεί κανείς. Το ημερολόγιο δίνει επίσης ενδείξεις για την πόλη όπου κατασκευάστηκε ο μηχανισμός ή επρόκειτο να χρησιμοποιηθεί, καθώς κάθε πόλη-κράτος είχε τους δικούς της μήνες.
